حجاج بن یوسف بن مطرحَجّاج بن یوسف‌بن مَطَر، مترجم و ریاضی‌دان سده دوم و سوم بوده است. ۱ - تولد و القاباز زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. به گفته یعقوبی ، ظاهراً در ۱۴۵ طراحی و ساخت بخشهایی از بغداد ، پایتخت تازه منصور عباسی ، برعهده وی بوده است. بر همین اساس، سزگین [۳]
سزگین، ج ۵، ص ۲۲۶.
تاریخ تولد حجاج را ۱۲۰ تعیین کرده است. در برخی منابع، برای وی القاب حاسب [۴]
کلاودیوس بطلمیوس، المجسطی.
و مهندس ذکر شده است.۲ - مترجم اصول اقلیدسابنندیم از وی در زمره مترجمان یاد کرده است. [۸]
ابن‌ابی‌اصیبعه، کتاب عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، ج۱، ص۲۰۴.
به گفته او، نخستین بار حجاج اصول اقلیدس را ترجمه، و به هارون‌الرشید (حک :۱۷۰ـ۱۹۳) تقدیم کرد. این ترجمه بعدها به « نقل هارونی » مشهور شد. [۱۱]
علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۶۴.
با به خلافت رسیدن مأمون (حک: ۱۹۸ـ۲۱۸)، باب تازه‌ای در ترجمه آثار یونانی گشوده شد. در این دوره حجاج، همراه با هیئتی رسمی از سوی مأمون، برای آوردن آثار علمی یونانی به روم شرقی سفر کرد. [۱۳]
ابن‌ابی‌اصیبعه، کتاب عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، ج۱، ص۱۸۷.
وی همچنین ویرایش جدیدی از ترجمه قبلی‌اش از اصول را به مأمون تقدیم کرد [۱۴]
نیریزی، بخش ۱، جزء۱، ص ۴.
[۱۵]
نیریزی، جزء۱، ص ۶.
[۱۶]
بروکلمان، ج ۱، ص ۳۶۳.
۲.۱ - اعتبار و زمان تداول ترجمه اصول اقلیدسالبته ابن‌ندیم از آن به‌مثابه ترجمه جدیدی یاد کرده است که به « نقل مأمونی » شهرت یافت. [۱۸]
علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۶۴.
ترجمه نخست حجاج به‌جا نمانده است، اما گزیده‌هایی از ویرایش یا ترجمه دوم را در خلال شرحها و ترجمه‌های متعدد و نسخه‌های خطی به‌جا مانده از اصول می‌توان یافت [۱۹]
دیونگ، ۱۹۹۱، ص ۶۴۸.
البته براساس این گزیده‌ها نمی‌توان متن اصلی ترجمه یا ویرایش دوم حجاج را کاملا بازشناخت [۲۰]
دیونگ، ۱۹۸۴، ص ۱۴۹.
با وجود مقبولیت بیش‌تر ترجمه اسحاق‌بن حنین از اصول، با بازنگری ثابت‌بن قره ، ترجمه اول حجاج دست‌کم تا قرن چهارم [۲۱]
نیریزی، بخش ۱، جزء۱، ص ۴.
[۲۲]
نیریزی، بخش ۱، جزء۱، ص ۶.
و ویرایش یا ترجمه دوم او تا قرن هفتم (یعنی زمانی که نصیرالدین طوسی تحریر اصول اقلیدس را نگاشت) در محیطهای علمیِ قلمرو اسلامی تداول داشته است. نصیرالدین طوسی، هم به ترجمه حجاج و هم به ترجمه اسحاق‌بن حنین دسترسی داشته، اما ظاهرآ ترجمه اسحاق را ترجیح می‌داده است [۲۳]
تحریر اصول اقلیدس.
۲.۲ - نحوه ترجمه اصول اقلیدسمعلوم نیست که حجاج اصول را مستقیماً از یونانی به عربی برگردانده یا از یک ترجمه سریانی استفاده کرده است. در این‌باره فرضیه‌های گوناگونی وجود دارد [۲۴]
سزگین، ج ۵، ص ۸۶- ۹۰.
[۲۵]
سزگین، ج ۵، ص ۱۰۳- ۱۰۴.
[۲۶]
تحریر اصول اقلیدس.
[۲۷]
کلمروت، ص ۳۰۴.
در سده‌های بعد، اصول اقلیدس از عربی و یونانی به لاتینی ترجمه شد [۲۸]
دیونگ، ۲۰۰۴، ص ۳۱۳.
ظاهراً هرمان و ادلارد در ترجمه‌های لاتینی خود از اصول، متأثر از ترجمه حجاج بودند، در حالی‌که گراردوس کرمونایی/ ژرار کرمونایی از ترجمه اسحاق برای ترجمه اصول بهره گرفته بود [۲۹]
دیونگ، ۲۰۰۴، ص ۳۲۵.
۳ - ترجمه مجسطی بطلمیوسحجاج در ۲۱۲ مجسطی بطلمیوس را از رومی (یا سریانی) به عربی ترجمه کرد [۳۰]
کلاودیوس بطلمیوس، المجسطی.
[۳۱]
سارتون، ج ۱، ص ۵۶۲.
این ترجمه، برخلاف ترجمه‌های وی از اصول، رواج فراوان یافت و بارها استنساخ شد [۳۲]
سوتر، ص ۹.
گرچه پیش از این نیز دو ترجمه از مجسطی با حمایت مالی یحیی‌بن خالد برمکی صورت گرفته بود و ترجمه دوم را ابوحسّان و سلم در بیت‌الحکمه بازبینی کرده بودند. ۴ - ترجمه المرآة ارسطودر فلسفه ، حجاج کتاب المرآة منسوب به ارسطو را ترجمه کرده است. [۳۵]
علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۴۲.
حاجی‌خلیفه [۳۶]
حاجی‌خلیفه، ج ۱، ستون ۶۶۴.
نیز از کتابی درباره جبر و مقابله، با عنوان الوصایا بالجزور (الجذور)، تألیف حجاج‌بن یوسف یاد کرده است.۵ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌اصیبعه، کتاب عیون الأنباء فی طبقات الأطباء. (۲) ابن‌ندیم (تهران). (۳) کلاودیوس بطلمیوس، المجسطی. (۴) حاجی‌خلیفه. (۵) علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء. (۶) یعقوبی، البلدان. (۷) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷-۱۹۴۲;. (۸) Gregg De Young, "The Arabic textual traditions of Euclid's Elements", Historia mathematica, vol۱۱ (۱۹۸۴) ;. (۹) idem, "The Latin translation of Euclid's Elements attributed to Gerard of Cremona in relation to the Arabic transmission", Suhayl, vol ۴ (۲۰۰۴) ;. (۱۰) idem," New traces of the lost al- Hajjaj Arabic translations of Euclid's Elements", Physis, XXVIII (۱۹۹۱) ;. (۱۱) Martin Klamroth, "Uber den arabischen Euklid", Zeitschrift der Deutschen MorgenlÌndischen Gesellschaft, ۳۵ (۱۸۸۱) , repr in Islamic mathematics and astronomy, vol ۱۷/I, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfort on the Main, Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۱۹۹۷;. (۱۲) Fadl b Hatim Nayrizi, Codex Leidensis ۳۹۹، ۱ Euclidis Elementa ex interpretatione al-Hadschdschadschii cum commentariis al-Narizii, pt۱, fasc۱, ed R O Besthorn and J L Heiberg, Copenhagen ۱۸۹۳, repr in Islamic mathematics and astronomy, ed Fuat Sezgin, Frankfort on the Main, Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۱۹۹۷;. (۱۳) George Sarton, Introduction to the history of science, Malabar, Fla ۱۹۷۵;. (۱۴) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷- ;. (۱۵) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig ۱۹۰۰, Amsterdam ۱۹۸۱. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حجاج بن یوسف بن مطر»، شماره۵۸۲۰. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|